“Một Cõi Đi Về” của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn với những triết lý nhà Phật sâu sắc
Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn là một trong những cây đại thụ lớn nhất của nền âm nhạc Việt Nam. Đã 20 năm kể từ ngày cố nhạc sĩ rời khỏi chốn dương gian, nhưng di sản đồ sộ với hơn 600 nhạc phẩm nổi tiếng ông để lại cho đời vẫn trường tồn mãi với thời gian, đi sâu vào lòng những người yêu nhạc.
Bạn đang xem: Một cõi đi về
Nhạc Trịnh mang một sức hút gần gũi cùng một chút lãng du, một chút hư ảo, ca từ buồn man mác khiến người nghe đắm chìm vào không gian âm nhạc Trịnh. Mỗi nhạc phẩm của ông luôn gắn liền với thân phận con người, với tình yêu chân thật và đặc biệt là nó gắn với từng trải nghiệm trong cuộc đời ông, tuyệt phẩm “Một Cõi Đi Về” cũng không ngoại lệ.
Ông đưa tất cả vào những khúc Trịnh ca bằng tất cả lòng chân thành, ca từ giản dị, biến âm nhạc thành chất xúc tác cho sự thăng hoa trong cảm xúc. Có lẽ đó chính là lý do khiến bất cứ ai nghe nhạc của ông đều muốn ôm đàn mà hát như say, mà nghêu ngao với đời.
Và nhắc đến nhạc Trịnh, có lẽ khó ai có thể quên được ca khúc “Một Cõi Đi Về”. Bởi những triết lý nhà Phật được nghệ sĩ tài hoa Trịnh Công Sơn chuyển tải vào bài hát bằng những ca từ sâu sắc, tinh tế, để người nghe thấm hơn về đời, về một kiếp nhân sinh.
Đặc biệt, đây là ca khúc thể hiện rõ nét chiều sâu tâm linh trong con người ông, trong tư tưởng nhạc Trịnh và cũng là nhạc phẩm ông tâm đắc nhất trong sự nghiệp âm nhạc của mình.
Nhạc phẩm “Một Cõi Đi Về” được sáng tác vào khoảng năm 1974, nhưng đến tận năm 1980 mới có dịp được đến với công chúng một cách rộng rãi. Nữ danh ca Khánh Ly – cặp bài trùng với nhạc sĩ Trịnh Công Sơn kể từ năm 1967,
Bà từng chia sẻ: “Ông ấy nói với tôi rằng, mỗi con người sinh ra ai cũng có một cõi để đi về. Nên khi còn rất trẻ, ông ấy đã viết Phôi Pha, trong đó có câu “Thôi về đi, đường trần đâu có gì, tóc xanh mấy mùa” để rồi sau này, ông lại viết “Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi”, “Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt”.
“Một Cõi Đi Về” như một sự lắng đọng của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn khi chiêm nghiệm triết lý của nhà Phật. Kiếp đời đến tư hư vô cát bụi rồi sống “trăm năm trong kiếp người ta”, đến khi kết thúc cũng trở về với cát bụi hư vô. Dù đi hay về thì cũng chỉ là mỗi cõi vô cùng, vô tận.
Hành trình bất tận của thời gian nhưng hữu hạn của một đời người được ông gợi mở đầy thấm thía, ẩn mật qua ca khúc này:
“Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi
Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt
Rọi suốt trăm năm một cõi đi về”
Có lẽ mỗi người nghe ca khúc này lần đầu tiên, đều sẽ cảm nhận được những bước chân vô định loanh quanh từng tháng, từng ngày giữa cuộc đời để đi tìm những ảo thực hư vô.
Chỉ với hai chữ “đi” và “về” đầy bí ẩn, đã đủ cho người nghe cảm nhận được cả một hành trình bất tận.
Đi đâu và về đâu mà khiến đôi chân mỏi mệt đến vậy. Trong một buổi phỏng vấn nhạc sĩ Trịnh Công Sơn về nhạc phẩm “Một Cõi Đi Về”,
Ông từng trải lòng: “Khi viết bài hát “Một Cõi Đi Về” và nhiều bài tương tự như thế, tôi không phải nhờ đến một bối cảnh ngoại giới nào cả. Đó chỉ là một bài thơ nhỏ tôi muốn hát về một cảnh giới mà trong mỗi người ai cũng có.
Ai cũng có một cõi đi về. Từ hư vô người ta đến với cuộc sống và từ cuộc đời rong chơi một thời gian người ta lại trở về với hư vô. Ai cũng có cõi đi cõi về giống nhau cả nên việc đến và đi tới cuộc đời rồi trở lại hư vô nó không còn hăm dọa con người, không xa lạ với mọi người”.
Dường như nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã lĩnh hội đầy đủ những triết lý nhà Phật và đủ thấm thía để truyền tải ca từ một cách dung dị, đầy tinh tế.
Bởi theo nhà Phật, chốn nhân gian chỉ là một bến đỗ trong kiếp luân hồi mà thôi. Phía trước sự sống và đằng sau sự chết là một cõi hư vô vĩnh hằng, một kiếp người không phải là trạm dừng chân cuối cùng.
Tất cả vạn vật tuần hoàn theo một vòng sinh – trụ – diệt. Thấu hiểu điều này, ông đã mang sự tự tại của tâm thức để ký gửi vào âm nhạc của mình. “Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi” – Một câu hỏi bỏ ngỏ dẫn dắt người nghe vào thế giới đi về một cõi.
Bằng tất cả sự rung cảm trước cuộc đời, ông không truyền tải vào nhạc phẩm “Một Cõi Đi Về” nhiều điều quá cao siêu, xa vời. Ông đã chấp nhận nó như một lẽ tất yếu của cuộc sống và mang đến cho người nghe Trịnh một tâm thế ung dung, tự tại, yêu lấy cuộc đời này vì đời người ngắn ngủi, vô thường.
Bận rộn làm gì, tìm kiếm điều chi ở quá khứ, tương lai mà đánh mất những phút giây hiện tại. “Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt” mà chẳng thế thoát ra, mà để bản thân lạc lối, mệt mỏi ở cõi hồng trần hữu hạn. Biết dừng lại để tìm sự tĩnh lặng trong tâm hồn, buông bỏ những tham sân si trong cuộc đời, nhưng mấy ai dừng lại được.
Không ai có thể đào thoát khỏi “đôi vầng nhật nguyệt” trên đôi vai. Từ lúc nhỏ đến lúc trưởng thành, mỗi người sẽ mang những gánh nặng khác nhau trên hai vai của mình.
Chỉ khi chúng ta thật sự buông bỏ và nhìn cuộc đời bằng một lăng kính khác, thay đổi thế giới quan và cách nhìn nhận những gánh nặng, có lẽ ta mới thật sự tìm được quầng sáng để tự tại bước đi trong cuộc đời.
Ông muốn gửi gắm ở “Một Cõi Đi Về” một vầng sáng xuất phát từ chân tâm để mỗi người không bị những chốn si mê của cõi nhân gian che lấp, suốt trăm năm chẳng thế thoát ra.
Dường như nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đang nhìn về cuộc đời bằng tâm thái đầy tĩnh lặng. Tĩnh lặng đến mức có thể nghe được thanh âm của cây cỏ xung quanh, để say quên đời, để những gánh nặng đôi vai đến một chiều cũng nhẹ bẫng như mây bay:
“…Lời nào của cây lời nào cỏ lạ
Một chiều ngồi say, một đời thật nhẹ ngày qua
Vừa tàn mùa xuân rồi tàn mùa hạ
Một ngày đầu thu nghe chân ngựa về chốn xa…”
“Xuân chạy, hạ đi, thu dừng, đông lùi lại” – Xuân hạ thu đông bốn mùa chuyển sắc tuần tự như một vòng tuần hoàn cuộc sống. Trăm năm hữu hạn, hết mùa xuân, tàn mùa hạ là ngập ngừng nửa đời người trôi qua. Rồi đến một chiều thu đông lặng người lắng nghe “tiếng chân ngựa về chốn xa” ngày càng ráo riết, gấp gáp hơn như báo hiệu một điều gì đó cho tương lai.
Thời gian vô tình trôi nhanh như một cái chớp mắt. Một thoáng tuổi trẻ sống với tình yêu đôi lứa, ấp ôm trái tim về một người phương xa, đến độ xế chiều thì “tóc trắng như vôi”, nhìn về ký ức phôi pha.
Các tín hiệu thời gian “một chiều”, “ngày qua”, “tàn mùa xuân, tàn mùa hạ”, “về chốn xa” lần lượt được ngân lên, hội tụ đầy đủ để báo hiệu cho một cuộc hành trình triền miên bất tận với mọi hỷ, nộ, ái, ố ở đời rồi sẽ đến lúc khép lại.
Xoay quanh dòng chảy “đi – về”, ở nhạc phẩm “Một Cõi Đi Về”, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã mở lối nhiều ngõ ngách khác nhau đưa người nghe đến với hành trình yêu thương giữa đời thường.
“Mây che trên đầu và nắng trên vai
Đôi chân ta đi sông còn ở lại
Con tim yêu thương vô tình chợt gọi
Lại thấy trong ta hiện bóng con người”
Hình ảnh “mây” và “nắng” xuất hiện ở câu hát này gợi lên chiều sâu của tâm hồn nhạc sĩ Trịnh Công Sơn. Ông mượn 2 hình ảnh ẩn dụ này để gửi gắm thông điệp muốn truyền tải trong ca khúc “Một Cõi Đi Về”. “Mây che” ở đây phải chăng là những góc tối trong tâm hồn bị che khuất mà mỗi người mà chúng ta chưa nhận ra.
Vậy thì khi nắng sáng chiếu lên vai có mấy ai sẽ nhìn thấy. Con người trở nên nhỏ bé hơn trước những xoay vần của tạo hóa. Chúng ta dễ dàng chìm sâu vào những si mê cuộc đời, bị những hư danh, lợi vinh che khuất ánh sáng trong tâm hồn.
Lắng nghe “Một Cõi Đi Về” với những chiêm nghiệm sâu sắc trong cuộc đời tại đây
Và có lẽ đã đến lúc chúng ta nên chọn giữa tiếng gọi của con tim và lý trí. Bao năm trên hành trình tìm kiếm bản ngã của chính mình, ta bắt gặp cây cỏ, sông suối, đôi vầng nhật nguyệt.
Xem thêm: Cách Vẽ Hoa Ly Đơn Giản Đẹp Trang Trí Bìa Sổ, 28 Cách Vẽ Hoa Ly Tốt Nhất 07/2023
Nhưng chỉ khi chúng ta dành một tình yêu thương, một sự rung cảm cho cuộc đời, rồi sẽ đến lúc “lại thấy trong ta hiện bóng con người”. Trịnh Công Sơn chở đầy những tâm tư và thả hồn chúng vào âm nhạc bằng ca từ da diết buồn về một kiếp nhân sinh:
“Nghe mưa nơi này lại nhớ mưa xa
Mưa bay trong ta bay từng hạt nhỏ
Trăm năm vô biên chưa từng hội ngộ
Chẳng biết nơi nao là chốn quê nhà”
Trong những nốt nhạc cuối cùng của tuyệt phẩm “Một Cõi Đi Về”, nhạc sĩ tài hoa Trịnh Công Sơn muốn gửi gắm đến sự thanh thản, ung dung, tự tại giữa cuộc đời. Với trái tim đa sầu, đa cảm của một nghệ sĩ, ông luôn tự hỏi “đâu là bến đỗ an lạc thực sự”.
Nhạc sĩ Trần Long Ẩn đã viết: “Tác phẩm của anh được khán giả đón nhận như chính hơi thở của mình. Sự cống hiến của anh về tình yêu đất nước, về thân phận hữu hạn của kiếp người, Trịnh Công Sơn đã vượt lên cả số phận và định mệnh…” . Một buổi chiều hoàng hôn, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn ngồi nhìn lại hành trình đi về của mình và rồi viết nên những ca từ da diết:
“Trong khi ta về lại nhớ ta đi
Đi lên non cao đi về biển rộng
Đôi tay nhân gian chưa từng độ lượng
Ngọn gió hoang vu thổi suốt xuân thì”
Khi đi lại muốn về, về lại muốn đi. Ông trăn trở về chuyến hành trình mỗi người cớ gì phải chênh vênh trong vòng xoay tuần hoàn của cuộc đời như thế mà mãi không thể thoát được. Những cửa ải khó khăn vẫn luôn tồn tại như “mây che trên đầu”, “nhân gian chưa từng độ lượng” vì một kiếp người vốn phải đi qua những hỷ, nộ, ái, ố.
Mỗi người có một cõi đi về riêng cho mình. Đến cuối cùng thì thực và mơ, sống và chết, buồn và vui, hạnh phúc và khổ đau cũng sẽ tan theo mây khói, cát bụi lại tái sinh trong cát bụi. Vì vậy, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã gửi gắm vào 2 lời ca cuối cùng của “Một Cõi Đi Về” bằng những ca từ lắng đọng:
“Hôm nay ta say ôm đời ngủ muộn
Để sớm mai đây lại tiếc xuân thì”
Trịnh Công Sơn gửi gắm “Một Cõi Đi Về” đến người nghe như một lời nhắn nhủ ai rồi cũng sẽ đến lúc về với đất mẹ, mỗi người hãy thoát ra khỏi những sân si hờn giận, vượt núi cao biển rộng, vượt lên cả cái tôi ngất trời để không bị mê hoặc bởi những bến đỗ khắc nghiệt của cuộc đời. Bản thân nhạc sĩ cũng đã từng trải lòng về hành trình đưa nhạc phẩm này đến trái tim người nghe:
“Đây là một bài hát rất lạ, thực sự không dễ hiểu vì có những câu trong bài hát bản thân tôi cũng thấy khó giải thích. Viết thì viết vậy nhưng để giải thích thật rõ ràng thật khó. Khi tôi gặp không ít người dù họ học ít nhưng họ lại thích, hỏi họ có hiểu không, họ trả lời là không hiểu nhưng cảm nhận được có một cái gì đó ở bên trong.
Khi nghe, khi hát lên có một điều gì đó chạm đến trái tim mình. Tôi nghĩ trong nghệ thuật điều quan trọng nhất là làm thế nào để mở ra một con đường ngắn nhất đi từ trái tim đến trái tim của người khác mà không cần cắt nghĩa gì thêm”.
Tuyệt phẩm “Một Cõi Đi Về” của cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn như một nốt lặng chứa đựng bao triết lý thâm sâu của nhà Phật để mỗi người nghe đều sống chậm lại, có một cái nhìn khác về hành trình đi về của cuộc đời mình.
Những bước chân vội vã chậm lại hơn để hiểu thêm sự đời, những ai đang chậm hoặc dừng chân lại nghỉ thì bắt đầu nghĩ nhiều hơn về những điều ý nghĩa trong cuộc sống, sống hạnh phúc trên cái bánh xe vô lượng của kiếp nhân sinh vô thường.
Nhạc sĩ Phạm Duy đã viết về nhạc sĩ Trịnh Công Sơn như sau “ Tình yêu trong nhạc của anh là những cảm xúc dữ dội như trái phá con tim mù lòa, như là nỗi chết cơn đau thật dài, như vết thương mở rộng... Cuộc đời là hư vô chủ nghĩa, con người sống trong cảnh Chúa, Phật bỏ loài người. Cuộc đời còn là đám đông nhưng cũng là quán không. Con người là cát bụi mệt nhoài, bao nhiêu năm làm kiếp con người, chợt một chiều tóc trắng như vôi... Tất cả nói lên sự muộn phiền, đau đớn... Buồn tủi cho thân phận con người nên nhánh cỏ cũng xót xa, phiến đá cũng ưu phiền, và chỉ còn những mưa và mưa để xoa dịu vết thương mở lớn”.
Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi
Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt
Rọi xuống trăm năm một cõi đi về
.....
Một cõi đi về là ca khúc có chiều sâu tâm linh của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, cũng là tác phẩm tâm đắc nhất của ông trong sự nghiệp âm nhạc của mình.
Một cõi đi về được hiểu theo nhiều cách khác nhau, nhưng phổ biến nhất được gọi là Cõi chết, theo nghĩa “sinh ký tử quy” sống gửi thác về của nhà Phật. Hoặc cũng có thể hiểu theo một nghĩa khác là kiếp nhân sinh -“Trăm năm trong cõi người ta” của Nguyễn Du vậy. Và sự thấm lặng linh hồn trong từng ca từ của “Một cõi đi về” như đôi mắt lặng thinh của nhạc sĩ đang nhìn đời, nhìn người, nhìn kiếp nhân sinh, nhìn đôi chân lang bạt đang mỏi mệt tìm đường trở về nhà của những kiếp nhân sinh khác đã từng ngang qua trước mắt ông.
Có lẽ nhạc sĩ là người hiểu rất sâu về triết lý nhà Phật, với mỗi vấn đề ông nhắc đến trong bài hát chúng ta đều có thể liên tưởng đến những điển tích, đến những bài thơ Thiền. Phật trước khi giác ngộ cũng là một người lang thang, lang thang loanh quanh đi tìm nhà.
Bao nhiêu năm rồi còn mãi ra đi
Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt
Một sự biểu đạt của nỗi buồn vô định hướng, những bước chân loanh quanh lang thang từng ngày từng tháng, đi tìm gì để mãi bao nhiêu năm? Cho đến khi mỏi mệt. Như là một câu hỏi, cũng như câu trả lời chắc nịch, hay cũng như một lời nhắc nhở như ông đã từng viết trong nhạc phẩm Ngẫu Nhiên “ Không có đâu em này/ Không có cái chết đầu tiên/ Và có đâu bao giờ, đâu có cái chết sau cùng”
Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt
Rọi xuống trăm năm một cõi đi về
Lời nhắc nhở như được nhấn mạnh ở câu hát này, đôi vầng nhật nguyệt ở đây được coi như chân tâm trong sáng, sự minh bạch rõ ràng của con người, bị những chốn mê của cõi nhân gian che lấp, để rồi trăm năm cứ còn mãi bến mê chôn vùi chẳng thể thoát ra.
Đoạn nhạc này thấm đẫm hồn, nặng trĩu ưu tư bức bối của một tâm hồn đẹp, khao khát bứt phá khỏi sự luẩn quẩn của cõi nhân sinh. Đoạn nhạc buồn da diết nói lên nỗi lòng trăn trở suy tư bằng cái nhìn tịnh tâm, im lặng với bão tố trong lòng để day dứt, để ngẫm và để thấm.
Sự tĩnh lặng này có thể giúp ông nghe rõ cả lời cỏ cây, nghe trong trạng thái Say, say để rồi thấy đời thật nhẹ ngày qua ngày, với xuân hạ thu đông, với cả một đời nhẹ bẫng.
Lời nào của cây, lời nào cỏ lạ
Một chiều ngồi say, một đời thật nhẹ ngày qua
Vừa tàn mùa xuân rồi tàn mùa hạ
Một ngày đầu thu nghe chân ngựa về chốn xa
Thời gian qua đi vô tình, chẳng hề trở lại với bốn mùa cây thay áo. Tình yêu của tuổi trẻ còn ôm ấp trong trái tim yêu, nhưng tuổi xế chiều tóc trắng như vôi thì tất cả chỉ còn lại là ký ức phôi pha, nhạt nhòa. Tất cả những trái ngọt tình thơm ấy chỉ là những khoảnh khắc thăng hoa ngắn ngủi, rồi lại trôi về hư vô, cái còn sót lại chỉ là khổ đau sầu nhớ, là bến mê con người không tự thoát ra nổi, mãi loanh quanh, luẩn quẩn lạc lối.
Mây che trên đầu và nắng trên vai
Đôi chân ta đi sông còn ở lại
Con tim yêu thương vô tình chợt gọi
Lại thấy trong ta hiện bóng con người
Hình ảnh “Mây tre trên đầu và nắng trên vai” là hình ảnh ẩn dụ nhất trong đoạn này, như muốn nói đến sự biến đổi xoay vần của tạo hóa, mà con người dưới cõi mê thật nhỏ bé, sự u tối của tâm hồn cũng như những đám mây đen đè nặng lên để đến ánh nắng đậu trên vai cũng chẳng còn nhìn thấy. Chỉ đến khi con tim yêu cất lời trong rêu phong, thì trái tim lại hiện hữu tình người.
Một sự buồn thương, những sự được mất chốn nhân gian được Trịnh Công Sơn cứ thế chở nặng, đong đầy tràn trong từng câu hát với giai điệu da diết buồn, của kẻ lang thang tìm không thấy chốn quê nhà.
Nghe mưa nơi này lại nhớ mưa xa
Mưa bay trong ta bay từng hạt nhỏ
Trăm năm vô biên chưa từng hội ngộ
Chẳng biết nơi nao là chốn quê nhà
Trong những nốt nhạc cuối cùng của ca khúc này, nhạc sĩ như muốn gửi gắm, nói lên nỗi khát khao cháy bỏng thoát ra khỏi nỗi buồn thương, đi tìm lối thoát cho hành trình cuộc đời. Hành trình này phải vượt núi cao, biển rộng, vượt lên trên cả những bến mê níu chân dù “đôi tay nhân gian chưa từng độ lượng”,thì kết quả của bên kia là biển rộng, là mùa xuân, và mùa xuân ấy không còn gió buốt....
Trong khi ta về lại nhớ ta đi
Đi lên non cao đi về biển rộng
Đôi tay nhân gian chưa từng độ lượng
Ngọn gió hoang vu thổi buốt xuân thì...
Xin được kết bài bằng lời nhận xét của nhạc sĩ Nguyễn Đình Toàn về nhạc của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn “Nhạc của Trịnh Công Sơn là những bản tình ca không có hạnh phúc, những bài hát cho quê hương đổ vỡ. Cũng là phản ứng của người đau đớn trước hoàn cảnh đất nước, nhưng nó là sự chịu đựng và chết lịm hơn là sự nổi sùng và chửi bới”.
Lời nhận xét trên cũng chính là lời nhận xét chính xác dành cho nhạc phẩm Một cõi đi về của cố nhạc sĩ Trịnh, mặc dù buồn, mặc dù da diết, khắc khoải cho một kiếp nhân sinh loanh quanh, đầy bến mê mỏi mệt, sự ưu tư tĩnh lặng ấy mang dư âm vang mãi cho người nghe, ngay cả khi nhạc phẩm đã kết thúc. Nhưng không thể phủ nhận, đây là một tác phẩm thấm đẫm đời của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn.
